امروزه دانه گرده در گیاهان از جمله گیاه برگ نو شایع ترین عامل ایجاد آلرژی بینی (رینیت آلرژیک یا آلرژی فصلی) در ایران می باشند! گرده گیاهان بعداز ورود به بدن از طریق مجاری تنفسی می تواند باعث واکنش آلرژیک در افراد حساس شوند.

در دهه های اخیر شیوع بیماری های آلرژیک تنفسی رو به افزایش بوده است و اکنون آلرژی های تنفسی مانند آلرژی بینی و یا آسم از شایع ترین بیماری های غیرواگیر در ایران و جهان به شمار می آیند!

در این نوشتار سعی شده است بر اساس منابع معتبر علمی و تحقیقاتی، مخاطبین گرامی با یکی از آلرژی زاترین درختچه ها در ایران، یعنی درختچه برگ نو، که به طور گسترده ای به عنوان گیاه زینتی در فضاهای سبز شهری و خانگی کاشته شده است، آشنا شوند.

گیاه شناسی درختچه برگ نو

گیاه برگ نو یا مندارچه با نام علمی لیگاستروم (Ligustrum) و نام عمومی Privet و یا Primprint درختچه ای با ارتفاع حداکثر ۳ تا ۵ متر، عضوی از خانواده زیتون یا اولیاسه (Oleaceae) می باشد. بر اساس لغت نامه دهخدا در برخی مناطق کشور مانند آستارا به برگ نو، مندارچه نیز گفته می شود.

جنس لیگاستروم شامل ۴۰ تا ۵۰ گونه است و در پوشش گیاهی بیشتر نقاط ایران به صورت پراکنده و به عنوان تزئیناتی کشت شده است. به طور معمول در بیشتر شهرهای ایران گونه ای همیشه سبز از این گیاه به نام برگ نو معمولی یا برگ نو اروپایی با نام علمی لیگاستروم ولگاری (Ligustrum vulgare) کاشته شده است.

گونه های جنس لیگاستروم شامل گونه های مختلفی می باشد که تعدادی از آنها همیشه سبز و برخی دیگر خزان شونده هستند. گیاه برگ نو دارای شاخه های متعدد به صورت قائم و برگهای بیضوی منتهی به نوک باریک است.

گلهای گیاه برگ نو سفید، معطر و مجتمع بصورت خوشه های متعدد به طول ۳ تا ۶ سانتیمتر و پرگل، منظم و دو جنسی هستند. این گل ها دارای اسانس قوی و بوی تند هستند که برای برخی از افراد ممکن است نامطبوع و ناخوشایند باشد.

کاسه گل گیاه برگ نو استکانی شکل و غالباً کوچک و معمولاً متشکل از ۴ کاسبرگ پیوسته می باشد. گلبرگ ها معمولی ۴ تایی یا بیشتر به صورت جدا و گاهی به هم پیوسته و دارای لوله گلی کوتاه یا بلند هستند. پرچم ها به تعداد ۲ و یا ۴ تایی که به گلبرگ ها اتصال یافته و به طور متناوب با برچه ها قرار گرفته و دارای میله کوتاهی هستند .

موسم گلدهی و گرده افشانی گیاه برگ نو از اردیبهشت ماه تا انتهای خرداد ماه به طول می انجامد که البته این دوره گرده افشانی تحت تاثیر شرایط آب و هوایی و منطقه جغرافیایی ممکن است تغییر نماید.

میوه ها ی گیاه برگ نو به صورت سته ای، به رنگ سیاه براق، کوچک به قطر ۶ تا ۸ میلیمتر هستند. هر میوه دارای یک تا چهار بذر می باشد. این میوه ها سمی می باشند! اما توسط برخی از پرندگان به آسانی خورده می شوند و بذر آنها از طریق مواد دفعی پرنده، پراکنده می گردد.

پوشش گیاهی برگ نو در ایران و جهان

گیاه برگ نو تقریباً در تمام نقاط انتشار داشته ولی بیشترین گونه های آن بومی مرکز و جنوب اروپا، شمال آفریقا و جنوب غرب آسیا است که از ایرلند تا مراکش و از شرق تا لهستان و جنوب غرب گسترش دارد.

گیاه برگ نو، گیاهی محبوب نزد مسئولین فضای سبز شهری

به طور کلی گیاه برگ نو به اندکی رطوبت نیاز دارد و می تواند در نواحی گرم و خشک، کم آبی را به طور نسبی تحمل نماید. همچنین قادر است در انواع مختلفی از خاک های اسیدی و قلیایی رشد نماید.

بنابراین این گیاه به عنوان گیاهی کم توقع شناخته شده و توان بالایی در سازگاری با محیط های گرم و سرد دارد. یکی دیگر از خصوصیات سازگاری گیاه برگ نو آن است که گرد و خاک صدمه زیادی به آنها نمی رساند.

با توجه به خصوصیات سازگاری بالای گیاه برگ نو با محیط و نیاز اندک آن به آبیاری، در دهه های اخیر در بسیاری از مناطق شهری ایران گیاه برگ نو مورد توجه مسئولین فضای سبز شهری قرار گرفته و تقریبا در اغلب مناطق ایران کشت شده است!

در شکل ذیل نقشه پراکندگی پوشش گیاهی درختچه برگ نو در استان های مختلف ایران به تفکیک نشان داده شده است. این نقشه پراکنش گیاه برگ نو در ایران بر طبق گزارش ها و آمارهای سازمان محیط زیست، سازمان جنگلها و مراتع، جهاد کشاورزی، دانشکده های کشاورزی و منابع طبیعی، فضای سبز و شهرداری های ۳۱ استان ایران تا اسفندماه ۱۳۹۷ می باشد.

آلرژی زایی گرده گیاه برگ نو

به طور کلی گیاه برگ نو گونه ای از گیاهان گلدار متعلق به خانواده اولیاسه یعنی همان خانواده ای است که درخت زیتون نیز از اعضای آن می باشد.

خانواده اولیاسه یکی از خانواده های گیاهی است که گرده گیاهان اعضای آن برای انسان آلرژی زا می باشند!

گرده گیاه برگ نو و یا گرده درخت زیتون از عوامل تشدید کننده آلرژی بینی یا همان رینیت آلرژیک بهاره هستند و همچنین گرده این گیاهان با برخی دیگر از گرده های گیاهان و یا مواد غذایی آلرژی زا واکنش متقاطع دارند.

در سالهای اخیر مطالعات مختلف و متعدد، آلرژی زا بودن گرده اغلب اعضای خانواده اولیاسه و نقش آنها را در ایجاد بیماری های آلرژیک تنفسی در نقاط مختلف جهان به اثبات رسانده اند. به عنوان مثال گرده درخت زیتون (هم خانواده گیاه برگ نو) عامل بسیاری از موارد حساسیت های تنفسی در نواحی مدیترانه، ایالات متحده و اغلب کشورهای قاره اروپا می باشد .

اما آنچه که اغلب در استفاده از اعضای این خانواده (مانند درختچه برگ نو و یا درخت زیتون) جهت طراحی فضای سبز پارک ها و خیابان های شهرها توجه نمی گردد، توانایی بالای حساسیت زایی گرده این گیاهان می باشد!

به عنوان مثال در مطالعه ای که در کشور آرژانتین بر روی بیماران مبتلا به آلرژی بینی یا رینیت آلرژیک انجام گردید، نشان داد درصد قابل توجه ای از بیماران به گرده گیاه برگ نو حساسیت داشتند. اکنون گرده این گیاه در اغلب نقاط کشور آرژانتین به عنوان یکی از گرده های اصلی آلرژی زا شناخته می شود.

علاوه بر آن با توجه به مطالعاتی که در کشور نیوزلند بر روی خصوصیات آلرژی زایی گرده درخت برگ نو انجام شده است و نقش آن در ایجاد آسم و تشدید عوارض ناشی از اگزما به اثبات رسیده است، در حال حاضر کاشت این گیاه در این کشور ممنوع می باشد!

در پژوهشی دیگر در اسپانیا نشان داد تراکم گرده گیاه برگ نو در هوای تنفسی بالا بوده و با توجه به تشابه و واکنش متقاطع اعضای خانواده اولیاسه، محققان گرده این گیاه را به عنوان یکی از عوامل بالقوه حساسیت به گرده گیاهان معرفی نموده اند.

آلرژن های (مواد حساسیت زای) گرده گیاه برگ نو

مطالعات در زمینه شناسایی مواد حساسیت زای گرده گیاه برگ نو در ایران و جهان اندک و محدود می باشد! تاکنون از گرده گیاه برگ نو فقط یک آلرژن به نام Lig v 1 در بانک جهانی آلرژن ها (www.allergen.org)به ثبت رسیده است.

پژوهش در ارتباط با آلرژی زایی گیاه برگ نو در ایران!

تاکنون بر اساس اطلاعات موجود، مطالعه ای در خصوص آلرژی زایی گرده گیاه برگ نو در ایران انجام نشده است!

با توجه به پوشش گیاهی گسترده و روز افزون گیاه برگ نو در فضاهای سبز شهری و خانگی در کشور بویژه در کلان شهرها (مانند تهران، کرج، مشهد، اصفهان)، بنابراین نقش گرده این گیاه در بروز بیماری های آلرژیک تنفسی بخصوص آلرژی بینی در سطح شهر ها قابل پیش بینی است!

با توجه به این مهم، در حال حاضر برای نخستین بار در مرکز تحقیقات ایمونولوژی دانشگاه علوم پزشکی ایران مطالعاتی در مورد شیوع حساسیت به گرده گیاه برگ نو و همچنین تعیین خصوصیات مواد حساسیت زای گرده این گیاه در حال انجام است.

تهیه و تدوین: دکتر محمد علی عصاره زادگان با همکاری دکتر هاله عبدلی و دکتر مریم شریف شوشتری

منابع:

۱- آخانی، ح. ۱۳۸۴٫ جامعه شناسی گیاهی مناطق آلپی کوههای شمال تهران

۲- مظفریان، و . ۱۳۸۳ ، درختان و درختچه های ایران. انتشارات فرهنگ معاصر

۳- …The natural enemies of privets

۴- …Privet pollen (Ligustrum sp.) as potential

۵- …The main allergen of Olea europaea

۶- …Isolation, cDNA cloning and expression

۷- …Identification of Ligustrum lucidum pollen allergens

۸ – …Inhalant Allergens in Portugal

۹- …Immunologic responses to the major allergen

۱۰- …Marker Allergens and Panallergens in