به طور کلی گرفتگی یا احتقان بینی (کیپ شدن بینی)  یکی از عارضه های شایع و کلافه کننده آلرژی بینی  یا سایر بیماری های است که مجاری فوقانی تنفسی را درگیر می نمایند. گرفتگی و کیپ شدن بینی اثرات نامطلوبی بر روی کیفیت کار روزانه، زمان استراحت و خواب و یا در مدرسه و فعالیت های اجتماعی دارد.

یکی از راههای اصلی برای برطرف نمودن این عارضه استفاده از قطره یا اسپری های بینی دکونژستانت یا ضد گرفتگی بینی می باشد. با توجه به شایع بودن بیماری هایی که با گرفتگی و کیپ شدن بینی همراه هستند، مانند آلرژی بینی، سرماخوردگی، سینوزیت و یا عارضه انحراف بینی، بنابراین تعجبی نیست که اسپری ها و قطره های بینی ضد گرفتگی بینی از پرمصرف ترین داورها در ایران و جهان باشند!

شایان ذکر است با وجود مزایای ارزشمند اینگونه قطره ها و اسپری ها که برای رفع گرفتگی بینی استفاده می شوند، اما مصرف بیش از حد و یا نادرست این داروها سبب بروز عارضه ای به نام رینیت برگشتی یا رینیت مدیکامنتوزا (Rhinitis Medicamentosa) در فرد بیمار می شوند. به عبارتی دیگر، رینیت برگشتی نوعی اختلال همراه با گرفتگی و کیپ شدن بینی بوده که در اثر مصرف بیش از حدو یا مصرف نادرست قطره و یا اسپری های دکونژستانت (ضد گرفتگی بینی) بروز می یابد. با توجه به شیوع نسبتاً بالای استفاده از اسپری ها و قطره های بینی برای رفع گرفتگی و کیپ شدن بینی بنابراین در نوشتار پیش رو سعی گردیده به زبان ساده  عارضه رینیت برگشتی و علل بروز آن مورد بررسی قرار گیرد.

علت گرفتگی و یا احتقان بینی به زبان ساده

به طور کلی مجاری بینی، بافتی مخاطی داشته و رگ ها و مویرگ های زیادی در این مخاط وجود دارند. همچنین در بافت مخاطی مجاری بینی، پایانه های اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک نیز حضور دارند. احتقان و یا گرفتگی بینی به مسدود شدن مجراهای بینی گفته می شود که اغلب در اثرتورم و التهاب در مخاط بینی ایجاد می گردد.

این تورم و التهاب به عبارت ساده در اثر افزایش جریان خون و یا پرخون شدن مویرگ ها و رگ ها در بافت بینی می باشد. عواملی که باعث این رویداد درمجاری بینی می شوند متعدد بوده که برخی از آنها عبارتند از: آلرژی بینی (رینیت آلرژیک)، رینیت برگشتی، سرماخوردگی و آنفلوانزا، سینوزیت و یا انحراف بینی.  

تعریف رینیت برگشتی (یا رینیت مدیکامنتوزا)

بر اساس مدارک موجود، مصرف مواد برطرف کننده گرفتگی بینی (منقبض کننده مویرگ ها) به حدود بیش از ۱۰۰ سال پیش بر می گردد؛ یعنی زمانی که از داروهای گیاهی به صورت استنشاقی، روغن و یا اسپری و قطره  استفاده می کردند. با معرفی داروهای ضد گرفتگی بینی و اثرات ارزشمند آنها، به سرعت این مواد به پرمصرف ترین داروها در جهان تبدیل شدند. اما در سال  ۱۹۳۱ میلادی برای نخستین بار، اثرات و عوارض مصرف طولانی مدت داروهای موضعی ضدگرفتگی بینی، توصیف گردید. سالها بعد این عارضه به نام های رینیت برگشتی و همچنین رینیت مدیکامنتوزا  خوانده شد. امروزه گاهی این عارضه را رینیت شیمیایی نیز می گویند.

علائم رینیت برگشتی

رینیت برگشتی با علائمی مانند گرفتگی و احتقان بینی بدون آبریزش بینی، بدون ترشحات پشت حلق و یا عطسه شناسایی شده که به طور معمول این عارضه ممکن است بعد از ۳ تا ۵ روز استفاده از داروی ضدگرفتگی بینی (داروی دکونژستانت) بروز یابد!

به طور کلی از داروی ضد گرفتگی (دکونژستانت) بینی برای برطرف نمودن احتقان و یا کیپ شدن مجاری بینی در برخی از بیماری ها و یا موارد خاص استفاده می شود. بعضی از این بیماری ها و موارد خاص عبارتند از: هنگام ابتلا به آلرژی بینی (رینیت آلرژیک)،  رینیت غیرآلرژیک، سینوزیت حاد و مزمن، پولیپ بینی، رینیت ناشی از حاملگی و یا رینیت در اثر انحراف بینی. علاوه بر این،  بیماران مبتلا به عفونت های ویروسی مجاری فوقانی تنفسی به طور مکرر از این داروهای ضدگرفتگی بینی استفاده می نمایند که تحقیقات نشان داده است حدود ۲۵ تا ۵۰ درصد از این بیماران به عارضه رینیت برگشتی مبتلا می گردند!  

شیوع رینیت برگشتی

آمار ابتلا به گرفتگی و احتقان بینی به طور دقیق مشخص نیست، زیرا بسیاری از موارد شخص با استفاده از داروهای ضدگرفتگی بینی (دکونژستانت ها) خوددرمانی می کند. با این حال آنچه که از معدود مطالعات در جهان در دسترس است حاکی از شیوع نسبتا بالای گرفتگی بینی می باشد. اما عارضه رینیت برگشتی که اغلب حاصل استفاده نادرست و طولانی مدت دکونژستانت ها می باشد، در آقایان و خانم ها تقریبا برابر است.

همچنین شیوع رینیت برگشتی در جوانان و بالغین میانسال بیشتر گزارش شده است! در کشور ایران آمار مشخص و معتبری در دسترس نیست؛ با این وجود با توجه به اینکه خرید داروهای دکونژستانت بینی (اسپری و قطره) از داروخانه ها بدون نسخه پزشک امکان پذیر است و همچنین بدلیل شیوع بالای آلرژی بینی و سینوزیت، لذا به نظر می آید بالا بودن شیوع رینیت برگشتی در کشور دور از انتظار نباشد! هرچند که آگاهی از آمار دقیق به مطالعات اپیدمیولوژیک در این خصوص نیاز دارد.

انواع داروهای ضدگرفتگی بینی (دکونژستانت ها)

داروهای مورد استفاده برای برطرف کردن گرفتگی بینی ناشی از آلرژی بینی و یا سینوزیت شامل دو گروه می باشند: آمین های مقلّد اثرات سمپاتیک (Sympathomimetic amines) و ایمیدازولین ها (Imidazolines). اغلب این داروها از طریق انقباض عروق و مویرگ های بینی و کاهش جریان خون اثرات ضدگرفتگی مجاری بینی را اعمال می نمایند.

در حال حاضر در ایران بعضی از داروهای ضد گرفتگی بینی که ممکن است به شکل های قطره، ژل  یا اسپری بینی و یا به صورت خوراکی (قرص یا شربت) در دسترس باشند عبارتند از: افدرین (Ephedrine)، نفازولین (Naphazoline)، فنیل افرین (Phenylephrine)، سودافدرین (Pseudoephedrine) ویا اکسی متازولین (Oxymetazoline).

توصیه های مهم در استفاده از داروهای ضدگرفتگی بینی (دکونژستانت ها)

با توجه به اینکه عامل اصلی بروز عارضه رینیت برگشتی یا رینیت مدیکامنتوزا اغلب استفاده نادرست از داروهای ضدگرفتگی بینی (دکونژستانت ها) می باشد، بنابراین در ادامه به بیان نکات مهم در خصوص استفاده از اینگونه داروها پرداخته می شود. ضمنا برای آگاهی از اسپرهای بینی ضد آلرژی و روش صحیح استفاده از آنها به نوشتارهای اسپری های بینی ضد آلرژی و حساسیت و راهنمای استفاده صحیح از اسپری های بینی ضدآلرژی مراجعه نمایید.

• توصیه می شود پیش از استفاده از داورهای ضدگرفتگی بینی (دکونژستانت ها)، در صورت طولانی شدن گرفتگی و کیپ شدن بینی، با پزشک متخصص مشورت شود.
• توصیه می شود استفاده از داروهای ضدگرفتگی بینی (اسپری، قطره یا ژل) را به حدود ۳ تا ۵ روز محدود نمایید. حتما قبل از استفاده برچسب روی ظرف دارو و یا دستورالعمل استفاده از آن بدقت مطالعه شود.
• درصورتی که بعد از چند بار استفاده از دارو ضدگرفتگی بینی تغییری در علائم و گرفتگی بینی حاصل نشد، توصیه می گردد با پزشک متخصص مشورت گردد.
• در صورت بروز عارضه رینیت برگشتی باید مصرف داروی دکونژستانت قطع شده و با پزشک متخصص مشورت شود. البته گاهی قطع ناگهانی دارو موجب تشدید علائم می شود. بنابراین مناسب است به صلاحدید پزشک متخصص  به تدریج میزان دارو کاهش داده شود.
• اگر شدت عارضه رینیت برگشتی اندک باشد می توان برای بهبودی این عارضه از اسپری سالین (سرم نمکی استریل) استفاده نمود. این نوع اسپری ها فاقد دارو می باشند.
• گاهی پزشک متخصص برای کاهش التهاب ناشی از عارضه رینیت برگشتی استفاده از اسپری های استروئیدی را توصیه می کند.

تهیه و تدوین: دکتر محمد علی عصاره زادگان

منابع:

۱- Rhinitis Medicamentosa

۲- ...Self-Medication in Persistent Rhinitis

۳-  …Rebound congestion and rhinitis

۴- https://www.healthline.com