بیماری آسم در ایران و جهان از جمله بیماری های شایع تنفسی به شمار می آید. طبق مطالعات انجام شده در ایران حدود ۹ درصد بالغین و حدود ۱۰ درصد از کودکان به بیماری آسم مبتلا هستند! به طور کلی بعضی از علائم حاد و خطرناک بیماری آسم را می توان با استفاده از  داروهای استنشاقی کنترل نمود. اما آنچه بسیار مهم و حیاتی است زمان و شیوه ی صحیح استفاده از دستگاه های استنشاقی می باشد!

هنگام بروز علائم و حملات آسم، داروهای موجود در دستگاه های استنشاقی می توانند در رهایی فرد از خس خس سینه، سرفه و تنگی نفس بسیار حیاتی باشند! در فرد مبتلا به بیماری آسم، اسپری استنشاقی از اصلی ترین مواردی است که هنگام خروج از خانه باید در کیف همراه خود داشته باشد!  شایان ذکر است دستگاه های استنشاقی علاوه بر بیماری آسم برای بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) نیز بکار می روند (برای آگاهی از انواع اسپری های مورد استفاده برای بیماران مبتلا به آسم به نوشتار آشنایی با اسپری های استنشاقی برای بیماری آسم مراجعه نمایید).

اما آنچه مسلم است برای به حداکثر رساندن فواید داروهای استنشاقی و تاثیر آنها در بهبودی و کنترل علائم بیماری آسم، باید بخوبی از زمان و روش صحیح استفاده از دستگاه های استنشاقی آگاهی داشت!

در صورت استفاده صحیح از دستگاه های استنشاقی، مقادیر مناسب و مؤثری از دارو به داخل ریه های فرد بیمار رسیده و بدین طریق با اثر موضعی و سریع باعث کنترل مناسب علائم حاد در فرد می شوند. همچنین در اثر استفاده صحیح از داروهای موجود در دستگاه های استنشاقی ممکن است نیاز به داروهای خوراکی و تزریقی (که دارای عوارض جانبی و نامطلوب بیشتری هستند) کمتر شود.

متاسفانه به رغم اثرات مطلوب داروهای استنشاقی، اما شواهد نشان می دهد که بسیاری از بیماران نمی توانند از دستگاه های اشتنشاقی بدرستی استفاده نمایند!  تخمین زده می شود حدود ۹۰ درصد بیماران از دستگاه های استنشاقی با میزان داروی قابل تنظیم (Metered Dose Inhalers, MDIs)و یا ۵۴ درصد از دستگاه های استنشاقی حاوی پودرخشک (Dry Powder Inhalers, DPIs)، به روش صحیح استفاه نمی کنند!

عدم آگاهی از شیوه صحیح استفاده از دستگاه های استنشاقی موجب کاهش میزان داروی وارد شده به ریه های فرد بیمار و افزایش هدر رفتن دارو می گردد.  بدیهی است این امر  موجب عدم کنترل بیماری، افزایش احتمال بروز حملات آسم و مراجعه به بخش های اورژانس بیمارستان  ها، کاهش کیفیت زندگی و همچنین صرف هزینه های بالاتر برای درمان خواهد شد.  

علاوه بر این استفاده نادرست از دستگاه های استنشاقی  ممکن است موجب باقی ماندن دارو در پشت گلو، زبان و یا در دهان گردد که این خود ممکن است باعث بروز عوارض جانبی مانند برفک دهانی یا گلودر شود.

موسسه ملی مراقبت های بهداشتی (NICE) توصیه می کند پیش از تجویز دستگاه استنشاقی جدید، بیمار باید برای استفاده از صحیح از دستگاه آموزش ببیند. همچنین توصیه می شود، به طور مرتب در هر بازدید بیمار، شیوه استفاده از دستگاه استنشاقی بررسی شود تا نیاز  به افزایش میزان مصرف دارو برای کنترل علائم آسم نباشد.

انواع دستگاه استنشاقی برای بیماران مبتلا به آسم

به طور کلی، برای  کنترل و بهبودی علائم بیماری آسم اغلب دو نوع اصلی از دستگاه استنشاقی در دسترس می باشند:

 ۱- دستگاه های استنشاقی آئروسلی

 به طور معمول این دستگاه ها یا محتوی محلول هایی دارویی بوده و یا اینکه در داخل آنها سوسپانسیونی از ذرات جامد در یک گاز  می باشد. در این نوع دستگاه های استنشاقی با نیرویی که خود دستگاه ایجاد می نماید دارو بداخل مجاری تنفسی و ریه ها (حین یک دم ملایم) ارسال می شود. از انواع دستگاه های استنشاقی آئروسلی می توان به دستگاه استنشاقی با میزان داروی قابل تنظیم و یا  MDI  اشاره نمود.

۲-دستگاه های استنشاقی DPI (حاوی پودر خشک)

دستگاه های استنشاقی DPI دارو را به صورت ذرات پودر قابل تنفس تبدیل می کنند. در دستگاه های استنشاقی DPI برخلاف دستگاه های MDI ارسال دارو بداخل مجاری تنفسی و ریه ها با دم عمیق بیمار امکان پذیر است!

نکات مهم برای استفاده از دستگاه های استنشاقی

اطمینان از استنشاق مؤثر و عرضه دارو به محل هدف بستگی به عوامل زیادی دارد که در نهایت بر پاسخ بیمار به درمان تأثیر می گذارد. بیمار برای انتخاب دستگاه استنشاقی نه تنها باید جنبه های مربوط به دستگاه (به عنوان مثال سرعت ذرات آئروسل) را در نظر بگیرد، بلکه عوامل فردی بیمار(مانند روند تنفس، مهارت و آشنایی با استفاده از دستگاه،) باید در نظر گرفته شود. در همه انواع دستگاه های استنشاقی، میزان خطا با سن و شدت انسداد مجاری تنفسی افزایش می یابد.

صرف نظر از نوع دستگاه تجویز شده متاسفانه شیوه نادرست دستگاه های استنشاقی شایع می باشد. بیماران برای استفاده از دستگاه استنشاقی یا آموزش کافی نمی بینند و یا گاهی اوقات آموزش نادرست در مورد نحوه استفاده از دستگاه دریافت می کنند.

در ادامه نکات مهم در خصوص استفاده از انواع دستگاه های استنشاقی برای بیماران آسم توضیح داده می شود:

۱- باید قبل از استفاده از دستگاه های استنشاقی آئروسلی مانند انواع MDI آنها را بخوبی تکان داد. این  موضوع تقریبا برای همه دستگاه های استنشاقی باید رعایت شود هر چند دستگاه های استنشاقی حاوی پودرخشک (DPI) قبل از استفاده، نیازی به تکان دادن ندارند.

۲- جهت استفاده از دستگاه استنشاقی آئروسلی مانند انواع MDI برای نخستین بار (به منظور چک نمودن عملکرد اسپری) باید آن را آماده نمود. همچنین در صورت عدم استفاده از این دستگاه ها برای مدت زمان  ۵ تا  ۷ روز، نیاز به آماده سازی مجدد دارد.

۳- قبل از استفاده اسپری استنشاقی باید هوای داخل ریه ها را خارج نمود. خارج کردن کامل هوا، مقدار هوا در راه های هوایی را کاهش می دهد و فضای موجود برای هوا موجود در تنفس بعدی را افزایش می دهد. در نتیجه تنفس عمیق تر و امکان حمل دارو به ریه ها افزایش می یابد.

۴- بیماران باید آموزش ببینند که دهانه دستگاه استنشاقی نوع DPI (حاوی پودر خشک) را در طی استفاده و یا بعد از آماده سازی  به سمت پایین نگیرند زیرا ممکن است دارو از دستگاه خارج شود. دستگاه باید به صورت افقی یا عمودی قرار گیرد.

۵- هنگام استفاده از دستگاه استنشاقی، بیمار باید چانه خود را بالا یا سر خود را کمی بالا نگه دارد. دستگاه باید به درستی در دهان قرار داده شود و لب ها باید به صورت محکم روی دهانه خروجی دستگاه قرار بگیرند.

۶- بیمار باید تنفس خود را با آزادسازی دارو از اسپری استنشاقی MDI هماهنگ نماید.

۷- باید توجه داشت در صورت استفاده از دستگاه آسان نفس یا دمیار (رجوع به نوشتار روش استفاد از دمیار یا آسان نفس (Spacer) برای بیماران آسمی)، دارو تنها برای مدت کوتاهی به حالت معلق در می آید، بنابراین بیمار باید بدون هیچ تاخیری بلافاصله پس از قرارگیری دارو در محفظه آسان نفس ، دارو را استنشاق نماید. در غیر اینصورت مقداری از دارو بر سطح داخلی محفظه آسان نفس ته نشین شده و از بین می رود.

۸- برای استفاده از دستگاه های استنشاقی، شدت و سرعت تنفس نباید بیش از حد سریع و یا خیلی آهسته باشد. نباید فراموش کرد قرارگیری کامل داروی استنشاقی در مجاری تنفسی تحتانی و ریه ها تحت تأثیر سرعت استنشاق است!

در دستگاه های استنشاقی آئروسلی مانند MDI، استنشاق آهسته و پایدار موجب افزایش ورود دارو به ریه ها می شود. هنگامی که بیمار استنشاق می کند، ذرات دارو برای رسیدن به ریه همان مسیر حرکت جریان هوا را طی می کنند تا زمانی که تغییری در مسیر آنها اتفاق افتد.

برخلاف تصور، استنشاق خیلی سریع نه تنها باعث افزایش ورود دارو  به ریه ها نمی شود بلکه موجب افزایش انقباض و انسداد برخی نقاط در مسیر حرکت دارو مانند گلو و مجاری اصلی ریه می شود.  بنابراین دارو در این نقاط از ادامه مسیر بازمانده و رسوب می کند.

۹- برخلاف دستگاه های آئروسلی (مانند MDI)، در دستگاه های حاوی پودر خشک مانند انواع دستگاه های DPI، باید استنشاق سریع و عمیق انجام شود. این امر برای ایجاد یک نیروی بزرگ به منظور آماده سازی و بهینه شدن اندازه ذرات و قرارگیری آن ها در ریه ها می باشد. بنابراین استنشاق باید از ابتدا قوی باشد. در صورت عدم استنشاق عمیق و قوی احتمال رسوب دارو در دهان و گلو افزایش می یابد!  

۱۰- نگه داشتن نفس پس از استنشاق دارو موجب افزایش ماندگاری دارو در ریه ها می شود. با نگه داشتن هوا به مدت چند ثانیه، اثر دارو در ریه ها افزایش چشمگیری خواهد داشت!

۱۱- در صورتی که به چندین بار استفاده از دستگاه به صورت پشت سرهم نیاز است، باید بین نوبت های مصرف چند ثانیه ای فاصله افتد. به کارگیری سریع دستگاه موجب کاهش تحویل میزان دارو در هر نوبت می شود.

۱۲- اغلب دستگاه استنشاقی خالی بویژه دستگاه های آزاد کننده ذرات آئروسل تشخیص داده نمی شوند.

۱۳- باید هر ۶ تا ۱۲ ماه یکبار دستگاه آسان نفس یا دمیار (رجوع به نوشتار روش استفاد از دمیار یا آسان نفس (Spacer) برای بیماران آسمی) از نظر تمیز بودن پوشش بیرونی، سالم بودن بدنه (وجود ترک) و عملکرد دستگاه بررسی شود.

۱۴- در صورتی که نیاز است بیش از یک نوع دستگاه استنشاقی استفاده شود، باید حداقل ۵ دقیقه بین استفاده از دستگاه بعدی فاصله انداخت!

۱۵- دستگاه های استنشاقی را در دمای مناسب نگه داری کنید. دماهای شدید و یا ارتفاع بالا می تواند روی داروی موجود در دستگاه تأثیر بگذارد. بیمار باید دستورالعمل های نگه داری دستگاه استنشاقی خود را مطالعه نماید.

۱۶- برای پاک کردن دستگاه استنشاقی حاوی پودر خشک از آب استفاده نکنید زیرا پودر به رطوبت حساس است.

شایان ذکر است برای مطالعه و آشنایی با انواع اسپری های دارویی برای بیماران مبتلا به آسم به نوشتار آشنایی با اسپری های استنشاقی برای بیماری آسم مراجعه نمایید.

تهیه و تدوین: دکتر محمد علی عصاره زادگان

منابع:

۱- How to help patients optimize their inhaler technique

۲- Inhaler-Technique-info-paper

۳- asthma_rx.com_article_inhalertechnique

۴- …Asthma: The Rescue Inhaler

۵- Using your inhalers _ Asthma UK

۶- How to use Turbuhaler – National Asthma Council Australia