آلرژی و حساسیت به موز، با توجه به محبوبیت و خواص بی نظیر این میوه خوشمزه و مغذی، یکی از انواع آلرژی های غذایی است که در ایران و بسیاری از کشورهای جهان هر ساله تعداد زیادی از افراد حساس را  دچار واکنش های آلرژیک مختلفی بخصوص سندرم آلرژی دهانی می کند!

میوه موز که به رنگ کرم و دارای طعمی شیرین و بویی مطبوع است، در ایران و سایر کشورهای جهان به صورت خام و یا از میوه و یا اسانس آن در انواع بسیار زیادی از مواد غذایی دیگر مانند انواع بستنی ها، شیرینی جات، آبنبات ها، آدامس ها،  انواع دسر، ماست، مخلوط در آب میوه ها و بعضی از سس ها و همچنین در انواعی از لوازم آرایشی و بهداشتی استفاده می گردد!

میوه موز علاوه بر طمع و بوی دلپذیر، مصرف آن بدلیل ارزش غذایی بالا و وجود ویتامین ها و مواد معدنی متعدد و مفید در آن توسط کارشناسان تغذیه توصیه شده است.

اما موز دارای چندین ماده حساسیت زا بوده و بعضی از کودکان و همچنین بزرگسالان پس از مصرف این میوه دچار واکنش های آلرژیک موضعی و گاهی در موارد شدید دچار واکنش های سیستمیک آنافیلاکسی می گردند.

مصرف موز همچنین در افراد حساس به ماده لاتکس نیز بدلیل شباهت مواد حساسیت زا بین موز و لاتکس باعث بروز واکنش های آلرژیک در افراد می شود!  

در این نوشتار با توجه به گزارشات متعدد از بروز عوارض آلرژیک بعد از مصرف موز در ایران، سعی گردیده است بر اساس منابع معتبر و به روز، مخاطبین گرامی با ماهیت بیماری آلرژی به موز و توصیه های پیشگیری کننده از ابتلا به این بیماری آشنا شوند!

گیاه شناسی موز و ارقام مختلف آن

گیاه موز از نظر گیاه شناسی گیاهی علفی و متعلق به جنس موسا (Musa) و خانواده موساسیه (Musaceae) می باشد. حدود ۷۰ گونه مختلف در جنس موسا وجود دارد که یکی از این گونه ها همان گیاه موز معمول با نام علمی موسا آکومیناتا (Musa acuminata)  است.

شایان ذکر است “موسا یا موزا” نخستین بار توسط آقای کارل لینئوس (Carl Linnaeus) در سال ۱۷۵۳ میلادی نامگذاری گردید. نام موسا واژه ای لاتینی می باشد  و از کلمه “موز یا mauz”  ، که در زبان عربی برای این میوه بکار می رفته است، گرفته شده است!

گیاه موز اگرچه از نظر اندازه به شکل درخت می باشد اما تنه این گیاه چوبی نبوده و به شکل ساقه ای است که از روی هم قرار گرفتن متراکم قسمت های انتهایی برگ ها ایجاد شده است! بنابراین گیاه موز به شکل یک بوته علفی غول آسا می باشد!

گیاه موز به طور کلی گیاه بومی مناطق گرم و مرطوب جنوب شرق آسیا، مالزی و استرالیا می باشد. با توجه به اینکه برای کاشت و رشد این گیاه رطوبت کافی نیاز می باشد، در ایران کاشت گیاه موز در مناطقی مانند  سیستان و بلوچستان و هرمزگان انجام می شود.

 میوه موز در جهان ارقام مختلفی بالغ بر ۱۰۰ تا ۳۰۰ نوع دارد. برخی از موزها دارای رنگ قرمز بوده و بعضی دیگر از ارقام موز طعم شیرین نداشته (ارقام پلنتین Plantain) و بیشتر به صورت پخته به عنوان منبع سرشار از نشاسته استفاده می شوند. در ایران چندین رقم وجود دارد که بعضی از آنها عبارتند از: کاوندیش، کاوندیش چینی، گراندناین، میسیوری و رقم محلی پلنتین (Plantain).

مواد آلرژی زا یا حساسیت زای میوه موز

مواد آلرژی زای میوه موز در بافت گوشتی آن وجود داشته و گاهی افراد حساس به این میوه ممکن است در اثر تماس با شیره پوست میوه موز و یا شیره برگ های گیاه موز دچار عوارض آلرژیک شوند! 

بر اساس آخرین اطلاعات بدست آمده تاکنون ۶  آلرژن (ماده حساسیت زا) از میوه موز در بانک جهانی آلرژن ها (www.allergen.org) با نام های Mus a 1 تا Mus a 6  به ثبت رسیده است.

مواد حساسیت زای موز با برخی دیگر از آلرژن ها مشابه بوده که یکی از شناخته شده ترین آنها ماده لاتکس است!  به عبارتی دیگر مواد حساسیت زای موز با ماده لاتکس واکنش متقاطع دارد.

برای آگاهی از واکنش متقاطع میان میوه موز و سایر آلرژن ها به نوشتار راهنمای جامع واکنش متقاطع مواد حساسیت زای (آلرژن های) غذایی و تنفسی مراجعه نمایید.

شیوع آلرژی و حساسیت به موز در ایران

با توجه به آنکه عوارض و واکنش های ناشی از حساسیت و آلرژی به موز می تواند از موارد خفیف تا متوسط و یا شدید متغیر باشد، لذا بسیاری از موارد واکنش های آلرژیک خفیف توسط بیمار گزارش و پیگیری نمی شود. همچنین متاسفانه مطالعات در زمینه تعیین شیوع حساسیت و آلرژی به موز در ایران نیز اندک است.  

به هر حال بر اساس معدود مطالعات انجام شده در این زمینه، نتایج نشان می دهد شیوع واکنش های آلرژیک به موز در کودکان در ایران بین حدو ۳ تا ۴ درصد تخمین زده می شود!

علائم آلرژی و حساسیت به موز

به طور معمول شدت عوارض و واکنش های آلرژیک در اثر مصرف میوه موز از خفیف و خودمحدود شونده تا متوسط و حتی شدید (واکنش آنافیلاکسی) متغیر می باشد.

بروز عوارض آلرژیک ناشی از مصرف موز که به طور معمول بلافاصله (یا تا حدود یک ساعت) بعد از  مصرف موز و یا فرآورده های حاوی این میوه بروز می یابند می تواند به صورت موضعی و یا گوارشی باشد.

عوارض آلرژیک ناشی از مصرف موز اغلب به صورت قرمزی، خارش، تورم در ناحیه لب ها، اطراف دهان، در داخل حفره دهان و در ناحیه زبان و گلو هستند (سندرم آلرژی دهانی یا OAS). خوشبختانه علائم سندرم آلرژی دهانی بعد از شستشو و برطرف شدن باقیمانده موز در ناحیه دهان و اطراف دهان بتدریج برطرف می شود!

شایان ذکر است بعضی افراد حساس به میوه موز ممکن است دچار کهیر، درد شکم و یا تهوع گردیده  که ممکن است در اثر واکنش متقاطع موز با ماده لاتکس باشد (سندرم لاتکس-میوه)!  این افراد اغلب با مصرف کیوی، طالبی، مانگو و یا آووکادو نیز ممکن است دچار عوارض آلرژیک شوند!  به عبارتی فرد در حقیقت به علت تشابه مواد حساسیت زا در موز با ماده لاتکس (موجود در دستکش ها، کاندوم ها و یا بادکنک ها) و یا برخی دیگر از مواد غذایی، دچار واکنش های آلرژیک می گردد! برای آگاهی از واکنش متقاطع میان موز و سایر آلرژن ها به نوشتار راهنمای جامع واکنش متقاطع مواد حساسیت زای (آلرژن های) غذایی و تنفسی مراجعه نمایید.

افراد با حساسیت و آلرژی به موز ممکن است دچار عوارض آلرژیک تنفسی  مانند عطسه و یا خارش در ناحیه بینی، چشم ها و گوش ها و همچنین علائم بیماری آسم گردند (سندرم گرده گیاه-ماده غذایی). اغلب این علائم در اثر واکنش متقاطع موز با گرده گیاهان مانند گرده درخت غان ممکن است  بروز یابند. برای آگاهی بیشتر از این موضوع به نوشتار واکنش متقاطع میان مواد حساسیت زای غذایی و تنفسی مراجعه نمایید.

تشخیص آلرژی و حساسیت به میوه موز

تشخیص آلرژی و حساسیت به میوه موز، متعاقب معاینات بالینی توسط پزشک متخصص و آگاهی از سابقه بیماری صورت می پذیرد. پزشک معالج برای تشخیص دقیق این نوع آلرژی، آزمایش های پوستی و خونی را توصیه می نماید. برای مطالعه این آزمایش ها به نوشتار آزمایش های رایج خونی و پوستی برای تشخیص بیماری های آلرژیک مراجعه نمایید.

پیشگیری و درمان آلرژی و حساسیت به میوه موز

برای پیشگیری  و کنترل حساسیت و آلرژی به میوه موز، قطعی ترین راه درمان پرهیز و خودداری از مصرف این میوه و فرآورده هایی است که حاوی میوه و یا اسانس آن می باشند. البته این خودداری از مصرف موز باید بعد از اثبات حساسیت به این میوه با نظر پزشک متخصص و بر اساس نتایج آزمایشات پوستی و یا خونی تشخیصی صورت گیرد!

افرادی که به موز حساسیت دارند باید از مصرف و یا در صورت امکان تماس با این میوه بخصوص به صورت خام اجتناب کنند! همانطور که پیش تر بیان شد بعضی از مواد حساسیت زای ماده لاتکس با مواد موجود در میوه موز مشابهت دارند (واکنش متقاطع). بنابراین فرد آلرژیک علاوه بر موز باید از تماس با ماده حساسیت زای لاتکس نیز پرهیز نماید.

برای درمان علائم آلرژیک ناشی از مصرف و یا تماس با میوه موز در مواقعی که عوارض آلرژیک مزبور ملایم و خفیف باشند، پزشک متخصص به طور معمول داروهای آنتی هیستامین و یا پماد های موضعی استروئیدی را تجویز می نماید. اما در مواقعی که عوارض آلرژیک شدید بوده و امکان بروز واکنش آنافیلاکسی وجود دارد باید به مراقبت های اورژانسی بوده که توضیحات آن در نوشتار داروهای اورژانسی برای واکنش های شدید آلرژیک بیان شده است، روی آورد.

توصیه های مهم در ارتباط با کنترل و پیشگیری از آلرژی و حساسیت به میوه موز

• در صورت اثبات آلرژی به میوه موز توصیه بر عدم مصرف میوه خام و یا فرآورده های غذایی یا آرایشی و بهداشتی است که حاوی میوه و یا اسانس آن می باشند!
• تحقیقات نشان داده است که آلرژی زایی بعضی از پروتئین های حساسیت زای میوه موز در اثر پخته شدن میوه کاهش می یابند، لذا به نظر می آید فرآورده های غذایی حاوی موز پخته شده از آلرژی زایی کمتری برخوردار هستند.
• به نظر می آید استفاده از موادی که برای رسیده شدن میوه موز استفاده می گردد باعث افزایش آلرژی زایی موز می شود. بنابراین افراد حساس به موز باید به این نکته توجه داشته باشند!
• افراد حساس به موز باید در مصرف آب میوه ها بخصوص آب میوه های مخلوط دقت نمایند. مقادیر اندک موز و یا اسانس آن در اینگونه آب میوه ها ممکن است باعث بروز واکنش های آلرژیک در فرد شود.
• توصیه می شود فرد حساس به مواد حاوی لاتکس برای مصرف و یا تماس با میوه موزجانب احتیاط را رعایت نماید!
• توصیه می شود فرد حساس به میوه طالبی، کیوی، مانگو و یا آووکادو در مصرف و یا تماس با میوه موز با احتیاط عمل نماید.
• فرد حساس به گرده بعضی از گیاهان مانند گرده درخت غان باید در مصرف میوه موز احتیاط نماید. فهرست گیاهانی که گرده آنها با میوه موز واکنش متقاطع دارند را در نوشتار راهنمای جامع واکنش متقاطع مواد حساسیت زای (آلرژن های) غذایی و تنفسی مطالعه کنید!
• برای اطفال و کودکان با سابقه آلرژی و حساسیت، مصرف میوه موز باید با احتیاط صورت گیرد! برای اولین بار باید مقدار اندکی موز مصرف شود و در صورت عدم بروز علائم آلرژیک می توان مقادیر بیشتری از میوه موز استفاده نمود.

تهیه و تدوین: دکتر محمد علی عصاره زادگان

منابع:

۱- …Allergy information for: Banana

۲- …An evaluation of banana allergy 

۳- …https://www.anaphylaxis.org.uk

۴- …Protocol for simultaneous isolation

۵- What You Should Know About a Banana Allergy

۶- Banana allergy: What you need to know

۷- …Food allergy among Iranian children

۸- …Heterogeneity of banana allergy

۹- …Molecular characterization of recombinant mus a 5

۱۰- کشت و پرورش موز