واکنش آنافیلاکسی اغلب به عنوان شدیدترین و در عین حال خطرناک ترین واکنش آلرژیک در انسان شناخته می شود! واکنش آنافیلاکسی ممکن است در افراد حساس در اثر تماس و یا مواجهه با مواد حساسیت زا (مانند تزریق پنی سیلین و یا سم نیش زنبور در مواقع زنبورگزیدگی) در عرض چند ثانیه تا چند دقیقه بروز یافته و به عنوان یک اورژانس پزشکی به شمار می آید.

به طور کلی آلرژی یا حساسیت یکی از شایع ترین بیماری های غیرواگیر در جهان می باشد. آلرژی همچنین شایع ترین اختلال سیستم ایمنی بدن انسان محسوب می شود. علائم و عوارض بیماری های آلرژیک اغلب موضعی و ملایم بوده اما گاهی فرد آلرژیک ممکن است علائم سیستمیک و شدیدی مانند شوک آنافیلاکسی را تجربه کند!

تعریف آنافیلاکسی به زبان ساده!

کلمه آنافیلاکسی (Anaphylaxis) از ریشه یونانی آنا (Ana-) به معنی “معکوس” و فیلاکسی (Phylaxis) به معنای “حمایت” گرفته شده است. آنافیلاکسی در مقابل واژه پروفیلاکسی (به معنی پیشگیری از بیماری) می باشد!

آنافیلاکسی به واکنش شدید، غیرمنتظره و گاهی مرگ آور سیستم ایمنی بدن گفته می شود که در اثر ورود مجدد یک ماده خارجی و بیگانه در بدن فرد حساس ایجاد می شود!

شیوع واکنش آنافیلاکسی در جهان و ایران

در تاریخ نخستین گزارش از آنافیلاکسی مربوط به مرگ ناگهانی یکی از فراعنه مصر در اثر زنبورگزیدگی و ورود سم زنبور به بدن او بوده است! همچنین اولین شوک آنافیلاکسی و مرگ در اثر تزریق داروی پنی سیلین در سال ۱۹۴۹ میلادی به ثبت رسیده است.

با افزایش شیوع بیماری های آلرژیک در دو دهه گذشته، آمار وقوع آنافیلاکسی نیز افزایش داشته است! به طور کلی نتایج تحقیقات در اروپا، آمریکا و استرالیا نشان می دهد شیوع واکنش آنافیلاکسی در این مناطق تا حدود ۲ درصد نیز می رسد.

شیوع ابتلا به آنافیلاکسی در کشورهای آسیایی بسیار متفاوت است اما در مجموع، مطالعات انجام شده حاکی از روند رو به رشد آمار بروز این واکنش شدید آلرژیک در این منطقه از جهان است.

مطالعه ای که شیوع آنافیلاکسی را در ایران مشخص نماید در دسترس نمی باشد! اما معدود مطالعات موجود در ایران در این خصوص حاکی از آن است که شیوع آنافیلاکسی در کودکان بیشتر از بالغین بوده و این واکنش اغلب در کودکان مبتلا به آلرژی غذایی روی می دهد!

علائم و نشانه های واکنش آنافیلاکسی

علائم و نشانه های واکنش آنافیلاکسی متعدد و متفاوت بوده و در طی چند دقیقه تا چند ساعت فرد مبتلا ممکن است علائم و نشانه های مختلفی را تجربه نماید!

به طور معمول اگر عامل محرک یا همان ماده حساسیت زا از طریق تزریق بداخل عروق، وارد بدن شود، علائم در مدت ۵ تا ۳۰ دقیقه بروز می یابند. اما اگر عامل محرک از راه خوراکی (مانند آلرژن های غذایی) وارد بدن شود احتمال دارد علائم حدود ۲ ساعت بعد از مصرف ماده غذایی مشاهده شوند.

شایع ترین علائم واکنش آنافیلاکسی عبارتند از: علائم پوستی (شامل خارش، کهیر، قرمزی و تورم)، علائم تنفسی (مانند تنگی نفس، درد سینه، خس خس سینه، سرفه، آبریزش و گرفتگی بینی، عطسه)، علائم گوارشی (شامل تورم لب ها، زبان و گلو، تهوع، درد شکم، اسهال)، قلب و عروق (مانند افت ناگهانی فشار خون، افزایش ضربان قلب، درد سینه، ایست قلبی، شوک در اثر افت فشارخون).

عوامل بروز واکنش آنافیلاکسی

واکنش آنافیلاکسی به طور کلی می تواند تقریبا در مواجهه بدن با هر عامل خارجی در فرد حساس بروز یابد! اما عوامل شایع بروز آنافیلاکسی در ایران و جهان مواد غذایی حساسیت زا (آلرژن های غذایی)، بعضی داروها و یا سم نیش حشرات بخصوص در مواقع زنبورگزیدگی هستند.

باید خاطر نشان ساخت که اغلب بروز واکنش آنافیلاکسی در بالغین و کودکانی مشاهده می شود که سابقه ای از یک بیماری آلرژیک (مانند اگزما، کهیر، آسم) داشته اند!

مواد غذایی عامل بروز واکنش آنافیلاکسی در فرد حساس

شایع ترین مواد غذایی محرک آنافیلاکسی در افراد آلرژیک و حساس عبارتند از: بادام زمینی، مغزهای خوراکی (مانند گردو، فندق، پسته)، ماهی، صدف خوراکی، شیر، گندم، تخم مرغ و بعضی از میوه ها و دانه های روغنی مانند کنجد.

شایان ذکر است در مطالعات انجام شده در ایران شایع ترین مواد غذایی محرک واکنش آنافیلاکسی در کودکان شیرگاو، گندم و تخم مرغ بوده است!

داروهای عامل بروز واکنش آنافیلاکسی در فرد حساس

پنی سیلین شناخته شده ترین و شایع ترین عامل بروز واکنش و یا شوک آنافیلاکسی در انسان می باشد! البته برخی دیگر از داروها (مانند آسپرین، ایبوپروفن) و آنتی بیوتیک ها، چه به صورت تزریقی و یا خوراکی، نیز می توانند در افراد حساس موجب بروز واکنش آنافیلاکسی شوند.

داروهای بیهوشی و همچنین مواد حاجب مورد استفاده برای رادیوگرافی از دیگر عوامل دارویی محرک بروز واکنش آنافیلاکسی در افراد حساس می باشند.

سایر عوامل بروز واکنش آنافیلاکسی در فرد حساس

پروتئین های موجود در سم حشرات بخصوص سم زنبور یکی از عوامل مهم بروز واکنش آنافیلاکسی در فرد حساس در ایران و جهان به شمار می آید! با توجه به آنکه در مواقع زنبورگزیدگی، عامل حساسیت زا به داخل جریان خون وارد می شود، بنابراین احتمال بروز شوک آنافیلاکسی در افراد حساس وجود دارد (برای آگاهی از کنترل و پیشگیری از بروز عوارض آلرژیک در زنبورگزیدگی به نوشتار های حساسیت یا آلرژی به نیش حشرات: زنبورگزیدگی و کنترل و پیشگیری از حساسیت یا آلرژی به نیش حشرات مراجعه نمایید!).

تماس با ماده لاتکس (موجود در دستکش، بادبادک و…) و یا موادی که با لاتکس واکنش متقاطع دارند نیز یکی دیگر از عوامل بروز واکنش آنافیلاکسی در افراد حساس به این ماده می باشد.

شایان ذکر است واکنش آنافیلاکسی گاهی در اثر ورزش (آنافیلاکسی القا شده با ورزش) نیز در افراد آلرژیک بخصوص در فصل گردافشانی گیاهان آلرژی زا ممکن است روی دهد.

پیشگیری از بروز واکنش آنافیلاکسی

پیشگیری از بروز واکنش آنافیلاکسی با عدم تماس و مواجهه با عامل حساسیت زا امکان پذیر است. بعضی از نکات در خصوص پیشگیری از آنافیلاکسی در ادامه بیان شده است:

مناسب است بیمارانی که سابقه آنافیلاکسی به یک ماده غذایی، دارویی و یا هر ماده دیگری داشته اند، یک دستبند یا گردنبند به منظور اعلام و هشدار مبنی بر حساسیت فرد به آن آلرژن خاص به همراه داشته باشند!
افراد با سابقه آنافیلاکسی باید داروهای مورد استفاده در مواقع اورژانس، که توسط پزشک معالج تجویز شده است را به همراه داشته باشند.
در مواقع مراجعه به مراکز درمانی، دندانپزشکی، کلینیک های پوست، جراحی زیبایی، باید حتما پزشک از حساسیت فرد به دارو و یا سایر مواد مورد استفاده در امور پزشکی مطلع شود!
اگر فرد به سم زنبور حساسیت شدید دارد باید تا حد امکان قسمتهای گردن، دست ها و پاهای خود را پوشانده نگاه دارد و از قدم زدن با پای برهنه بر روی چمن خودداری نماید. در هنگام حضور در طبیعت باید از پوشیدن پوشاک با رنگ درخشان و یا استفاده از عطر، که سبب جذب حشرات و زنبور می شوند، خودداری نماید. برای آگاهی از نکات مهم در پیشگیری از بروز واکنش های آلرژیک در هنگام طبیعت گردی به نوشتار طبیعت گردی بدون حساسیت و آلرژی مراجعه نمایید.
اگر فرد به ماده غذایی خاصی حساسیت شدید دارد باید در هنگام صرف غذا در رستوران و یا در مهمانی ها، حتما از مواد تشکیل دهنده غذا آگاهی یابد. مقدار اندک ماده غذایی حساسیت زا می تواند سبب بروز واکنش های شدید در فرد مبتلا به آلرژی غذایی شود!
همچنین در صورت شناسایی عامل حساسیت زا توسط آزمایش های پوستی و یا خونی (آشنایی با آزمایش های پوستی و خونی تشخیص آلرژی) می توان با روشهای ایمنی درمانی (رجوع به نوشتار ایمنی درمانی یا ایمونوتراپی برای درمان آلرژی و نوشتار واکسن درمانی آلرژی) شدت واکنش و پاسخ فرد بیمار را به آلرژن مورد نظر کاهش داد! به عنوان مثال ایمنی درمانی موفق با سم زنبور باعث می شود در هنگام زنبورگزیدگی فرد بیمار دچار عوارض و واکنش های شدید آلرژیک نظیر واکنش آنافیلاکسی نشود!

کنترل و درمان واکنش آنافیلاکسی

آنافیلاکسی یک اورژانس پزشکی محسوب می گردد! اولین قدم برای کنترل و درمان واکنش آنافیلاکسی تزریق اپی نفرین (آدرنالین) می باشد. اپی نفرین می تواند شدت واکنش آلرژیک را کاهش دهد.

در مراکز درمانی علاوه بر اپی نفرین داخل وریدی، ممکن است به صلاحدید پزشک معالج، داروهای گلوکوکورتیکوئیدی و آنتی هیستامین های داخل وریدی نیز به فرد تزریق شود. این داروها به کاهش التهاب در مجاری تنفسی و بهبود تنفس فرد بیمار کمک می نمایند.

همچنین در مراکز درمانی پزشک معالج ممکن است از داروهای بتا-آگونیست مانند آلبوترول (سالبوتامول) برای تسهیل تنفس فرد بیمار استفاده نماید.

استفاده از آمپول های خودکار (اتوماتیک) حاوی اپی نفرین

به طور معمول بیمارانی که سابقه واکنش آنافیلاکسی دارند با نظر پزشک معالج باید همیشه آمپول های خودکار (اتوماتیک) اپی نفرین (مانند EpiPen) را به همراه داشته باشند.

این آمپول های اتوماتیک اپی نفرین که به صورت داخل عضلانی استفاده می شوند، دارای انواع متفاوتی بوده و شرکت های تجاری مختلفی آنها را تولید می کنند. قبل از مصرف اینگونه آمپول های اتوماتیک باید فرد دستورالعمل استفاده از این آمپول ها را بدقت مطالعه نماید.

تهیه و تدوین: دکتر محمد علی عصاره زادگان

منابع:

۱- آنافیلاکسی: سازمان جهانی آلرژی Anaphylaxis: synopsis