آلرژی و حساسیت به سویا (علائم، تشخیص و پیشگیری و درمان)
۱۳۹۷-۰۴-۳۰ ۱۴۰۳-۱۱-۱۴ ۱۴:۱۵آلرژی و حساسیت به سویا (علائم، تشخیص و پیشگیری و درمان)
دکتر محمدعلی عصاره زادگان 
آلرژی و حساسیت به سویا (علائم، تشخیص و پیشگیری و درمان)
آلرژی و حساسیت به سویا یکی از آلرژی های شایع غذایی در جهان می باشد. سویا یا لوبیای سویا، به عنوان یک ماده غذایی ارزشمند، در بعضی از افراد، بویژه کودکان، باعث بروز واکنش های خفیف تا شدید آلرژیک می شود.
سویا در فهرست هشت گانه (شیرگاو، تخم مرغ، بادام زمینی، گندم، ماهی، مغزهای خوراکی درختی، سویا و صدف دریایی) مهمترین مواد غذایی آلرژی زا در جهان قرار دارد. حساسیت به سویا در آمریکا و اروپا به عنوان یکی از آلرژی های غذایی شایع محسوب می گردد.
سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) سویا را به عنوان یکی از آلرژن های مهم در نظر داشته و درج وجود هر مقدار از سویا را در فرآورده های غذایی اجباری نموده است! با توجه به نوع رژیم غذایی مردم ایران که همراه با مقادیر مصرف کمتر سویا نسبت به کشورهای غربی و همچنین کشورهای شرق آسیا می باشد، بنابراین انتظار می رود که حساسیت و آلرژی به سویا در ایران کمتر باشد. اما با توجه به تنوع فراوان فرآورده های مشتق از سویا مانند شیرسویا، کنجاله سویا (به عنوان منبع خوراکی پروتئین)، سس سویا و سایر محصولات حاوی سویا بخصوص مکمل های خوراکی برای اطفال، آگاهی از علائم حساسیت به سویا و پیشگیری از آن می تواند کمک شایانی به جلوگیری و کنترل عواقب حاصل از بروز واکنش های ناشی از مصرف این ماده غذایی ارزشمند داشته باشد.
شیوع حساسیت و آلرژی به سویا در ایران
تاکنون مطالعات معدودی در ارتباط با بررسی شیوع آلرژی به سویا بخصوص در کودکان ایرانی صورت گرفته است. در پژوهشی که بر روی ۱۹۰ کودک زیر یکسال تا سن ۱۲سال انجام شده، نتایج نشان داد حدود ۸ درصد این کودکان به سویا (لوبیای سویا) حساسیت داشتند.
شایان ذکر است در این پژوهش بیشترین شیوع در اطفال زیر ۳ سال گزارش شده است. همچنین در مطالعه ای دیگر که بر روی ۳۷۱ بیمار در مشهد در سنین ۳ ماهگی تا ۱۸ سالگی انجام گردید، شیوع آلرژی به سویا حدود ۴ درصد و بیشتر در سنین زیر ۲ سالگی تعیین شده است.
لوبیای سویا از نظر گیاه شناسی
به طورکلی گیاه سویا با نام علمی گلایسین ماکس (Glycine max) از جمله بقولات (باقلائیان) (Fabaceae) می باشد. این گیاه بومی آسیای شرقی می باشد. در حال حاضر دانه (لوبیای سویا) این گیاه به عنوان یک منبع سرشار از پروتئین در بسیاری از کشورهای جهان مورد استفاده قرار می گیرد.
در ایران کنجاله روغن کشی شده لوبیای سویا به نام “سویا”، به عنوان منبع پروتئینی گیاهی، در فرآورده های غذایی مختلفی مورد استفاده قرار می گیرد. آمریکا، برزیل و آرژانتین از کشورهای اصلی تولید کننده سویا به شمار آمده و در ایران نیز این گیاه ارزشمند در استان های مانند گلستان، مازندران، آذربایجان، کردستان، فارس، اصفهان و خراسان کشت می شود. شایان ذکر است ارقام سویا را می توان از نظر نوع مصرف آن به گروه علوفه ای، روغنی و حبوبات طبقه بندی نمود.
فرآورده های حاصل از لوبیای سویا
بعد از جداکردن لوبیای سویا از نیام آن، لوبیا برای تولید فرآورده های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد: روغن سویا، آرد سویا، پروتئین بافت دار سویا (که در ایران به همان نام سویا شناخته می شود و کنجاله روغن کشی شده لوبیای سویا است)، شیر سویا (نوشیدنی شیرمانند تهیه شده از سویا) و توفو یا پنیر سویا (محصولی نرم و سفیدرنگ و پنیر مانند حاصل از سویا).
مواد حساسیت زای (آلرژی زای) سویا
تا کنون ۸ ماده حساسیت زا (آلرژن) از دانه سویا به نام Gly m 1 تا Gly m 8 در بانک جهانی آلرژن ها (www.allergen.org) به ثبت رسیده است. همچنین پروتئین های آلرژی زای سویا با مواد حساسیت زای مواد غذایی مانند بادام زمینی و یا گرده برخی گیاهان (مانند گرده درخت غان) مشابه می باشد. به عبارتی مصرف این مواد غذایی و یا استنشاق گرده گیاهان مزبور توسط فرد حساس به سویا می تواند حتی در صورت عدم مصرف سویا، باعث بروز واکنش های آلرژیک در شخص گردد (برای آگاهی از واکنش متقاطع میان پروتئین های سویا و سایر آلرژن ها به نوشتار راهنمای جامع واکنش متقاطع مواد حساسیت زای (آلرژن های) غذایی و تنفسی مراجعه نمایید).
علائم آلرژی و حساسیت به سویا
برای بسیاری از افراد حساسیت به آلرژی همراه با علائم خفیف یا متوسط می باشد. اما گاهی واکنش های آلرژیک بعد از مصرف سویا و یا فرآورده های حاصل از آن بخصوص در اطفال باعث مشکلات جدی و حتی شوک آنافیلاکسی خواهد شد.
علائم و عوارض ناشی از آلرژی به سویا در عرض چند دقیقه یا چند ساعت بعداز مصرف این ماده خوراکی بروز می یابد که این واکنش ها و علائم عبارتند از: خارش دهان یا لب ها و اطراف آن، کهیر، اگزما، تورم لب ها، زبان و بافت های گلو، خس خس سینه و آبریزش بینی، درد شکم، تهوع و استفراغ و اسهال.
البته واکنش های شدید و آنافیلاکسی بندرت در اثر حساسیت به سویا ایجاد می شود و اغلب این موارد در بیماران مبتلا به آسم و یا افراد حساس به مواد غذایی دیگر ازجمله بادام زمینی اتفاق می افتد.
تشخیص آلرژی و حساسیت به سویا
برای تشخیص و تایید حساسیت و آلرژی به سویا باید حتما تحت نظر پزشک متخصص آلرژی، معاینه بالینی صورت بپذیرد. با نظر پزشک متخصص، تشخیص دقیق این نوع آلرژی توسط انجام آزمایش های پوستی و خونی انجام می گردد. برای آگاهی از روش انجام این آزمایش ها به نوشتار آزمایش های رایج خونی و پوستی برای تشخیص بیماری های آلرژیک مراجعه نمایید.
پیشگیری و درمان حساسیت و آلرژی به سویا
بدیهی است قطعی ترین راه پیشگیری و درمان حساسیت و آلرژی به سویا پرهیز و خودداری از مصرف آن می باشد. شایان ذکر است پرهیز از مصرف این ماده غذایی ارزشمند و حذف آن از رژیم غذایی فرد بیمار باید حتما بعد از اثبات حساسیت به سویا توسط پزشک متخصص آلرژی و بر اساس نتایج آزمایشات پوستی و یا خونی تشخیصی صورت گیرد.
افرادی که به سویا حساسیت دارند بخصوص اطفال، باید از مصرف سویا و فرآورده های حاصل از آن و یا مواد غذایی حاوی آن اجتناب کنند! همچنین این بیماران باید با آگاهی از مواد حساسیت زای مشابه سویا مانند بادام زمینی، از مصرف اینگونه مواد غذایی با خاصیت واکنش متقاطع با سویا پرهیز نمایند (راهنمای جامع واکنش متقاطع مواد حساسیت زای (آلرژن های) غذایی و تنفسی).
به طور کلی اجتناب از مصرف سویا توسط افراد حساس تا حدودی مشکل می باشد زیرا سویا و یا مواد مشتق از آن در بسیاری از مواد غذایی و نوشیدنی ها مورد استفاده قرار می گیرد. به همین دلیل گاهی آن را “آلرژن پنهان و مخفی” نیز می نامند.
برای درمان علائم آلرژیک ناشی از مصرف سویا و یا مواد غذایی حاوی آن در مواقعی که عوارض آلرژیک مزبور ملایم و خفیف هستند، با نظر پزشک متخصص آلرژی از داروهای آنتی هیستامین و یا پماد های موضعی استروئیدی استفاده می شود. اما در مواقعی که عوارض آلرژیک شدید بوده و امکان بروز واکنش آنافیلاکسی وجود دارد به مراقبت های اورژانسی نیاز بوده که توضیحات آن در نوشتار داروهای اورژانسی برای واکنش های شدید آلرژیک بیان شده است.
توصیه های مهم در ارتباط با کنترل و پیشگیری از آلرژی و حساسیت به سویا
- در صورت اثبات حساسیت به سویا توسط پزشک متخصص آلرژی، توصیه بر عدم مصرف این ماده غذایی و فرآورده های حاصل از آن مانند شیر سویا، آرد سویا و یا کنجاله پروتئینی سویا می باشد!
- مطالعات نشان داده است اغلب روغن سویا فاقد پروتئین های حساسیت زای لوبیای سویا است. لذا ممکن است افرادی که حساسیت خفیفی به سویا دارند بتوانند از این روغن ارزشمند استفاده نمایند!
- با توجه به ارزش غذایی بالای سویا لذا اغلب از این ماده غذایی در محصولات مختلف مانند سس ها، کلوچه ها، نوشیدنی ها، نان ها، شیرینی جات و انواع مختلف دیگر از فرآورده های غذایی استفاده می شود. بنابراین افراد حساس به سویا باید حتما به مواد تشکیل دهنده مواد غذایی تجاری خریداری شده توجه داشته و بدقت برچسب آنها را مطالعه نمایند.
- افراد حساس به سویا در رستوران ها باید حتما از مواد تشکیل دهنده غذای سفارش داده شده مطلع باشند. مقادیر اندک پروتئین های حساسیت زای سویا در افراد حساس ممکن است باعث بروز واکنش های آلرژیک در فرد شود.
- فرد حساس به گرده بعضی از گیاهان مانند گرده درخت غان و یا بعضی از مواد غذایی مانند بادام زمینی و برخی دیگر از حبوبات و مغزهای خوراکی باید در مصرف سویا احتیاط نمایند. فهرست آلرژن هایی که با پروتئین های سویا واکنش متقاطع دارند را در نوشتار راهنمای جامع واکنش متقاطع مواد حساسیت زای (آلرژن های) غذایی و تنفسی مطالعه کنید!
- برای اطفال و کودکان آلرژیک، مصرف سویا و محصولات مشتق از سویا و همچنین شیرخشک های حاوی سویا باید با احتیاط صورت گیرد! برای اولین بار باید مقدار اندکی از ماده غذایی تهیه شده از سویا مصرف شود و در صورت عدم بروز علائم آلرژیک می توان مقادیر بیشتری از سویا استفاده نمود.
تهیه و تدوین: دکتر محمد علی عصاره زادگان
منابع:
۱- …A Comprehensive Review of Sensitization
۲- http://research.bmh.manchester.ac.uk
۳- …Health impact of childhood and
